TARIXIY QISSADA XRONIKAL SYUJET TIPI XUSUSIDA
Annotatsiya: Ushbu maqolada P.Shermuhamedovning “Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati” qissasi syujet nuqtayi nazaridan tahlilga tortiladi. Qissada xronikal syujet tipi yetakchilik qilishi misollar yordamida ko‘rsatib o‘tiladi. Tarixiy manbalarning qissa syujetidagi ahamiyati haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar: tarixiy qissa, syujet tiplari, xronologik syujet, manba, misol, ma’lumot, talqin, tahlil, yetakchi xususiyat.
Аннотация: В данной статье повесть П.Шермухамедова «Рождение гения или судьба Абу Райхана Беруни» анализируется с точки зрения сюжета. На примерах показано, что в повести лидирует хроникальный тип сюжета. Обсуждается значение исторических источников в сюжете повести.
Ключевые слова: историческое повествование, сюжетные типы, хронологический сюжет, источник, пример, информация, интерпретация, анализ, главный герой.
Annotation: In this article, P. Shermuhamedov's story "The Birth of a Genius or the Fate of Abu Rayhan Beruni" is analyzed from the point of view of the subject. It is shown with the help of examples that the chronic subject type is leading in the story. The importance of historical sources in the story is discussed.
Key words: historical narrative, subject types, chronological subject, source, example, information, interpretation, analysis, leading character.
Hayotiy voqelikni badiiy shaklga aylantirishda ijodkor mahorati, iste’dodi, bilimi, tajribasi va fantaziyasini ishga soladi. Va shu omillar birlashib badiiy asar syujetini yuzaga keltiradi. Adabiyotshunoslikda syujetning bir necha tiplari mavjud. Syujet tiplarini tasniflashda juda katta tafovut bo‘lmasa-da, olimlar tasnifida farqlanishlar mavjud. Masalan, To‘xta Boboyev o‘zining “Adabiyotshunoslik asoslari” kitobida syujetni to‘rt xil tipga ajratadi: 1) xronikal syujet; 2) retrospektiv syujet; 3) konsentrik syujet; 4) assotsiativ syujet. Erkin Xudoyberdiyevning “Adabiyotshunoslikka kirish” kitobida bu tasnif beshga ajratilgan: 1) xronikal syujet; 2) konsentratik syujet; 3) retrospektif syujet; 4) assotsiativ syujet; 5) sintetik syujet. Hotam Umurov esa “Adabiyotshunoslik asoslari” kitobida syujet tiplarini olti turga ajratadi: 1) yasama syujet; 2) tayyor syujet; 3) sayyor syujet; 4) xronikal syujet; 5) konsentratik syujet; 6) xronikal-konsentratik syujet. Dilmurod Quronovning “Adabiyot nazariyasi asoslari” kitobida syujet tiplari quyidagicha tasniflangan: 1) tashqi harakat dinomikasiga asoslangan syujet; 2) “ichki harakat” dinamikasiga asoslangan syujet. Umuman olganda, badiiy asarda yuqorida ta’kidlangan syujet tiplarining barchasi yoki ayrimlari qo‘llanilgan bo‘lishi mumkin. So‘z yuritmoqchi bo‘layotganimiz Pirmat Shermuhamedovning “Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati” qissasida xronikal syujetning yetakchiligini kuzatishimiz mumkin. “Xronikali syujet voqealari orasida vaqt munosabati yetakchilk qiladi. Kelib chiqishiga ko‘ra xronikali syujet qadimiyroq sanaladi”.
Oraliq ijodiy quvvatni to‘ldiradigan o‘rta bo‘g‘in – qissa janri estetik yo‘nalishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Hikoyadan katta, romandan kichik, deya tavsiflanadigan badiiy shakl muammoni muayyan bosqichda tahlillashni ko‘zda tutadi. Nisbatan shartli matn hajmi hayotiy mazmun va badiiy ifoda bog‘lanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Odatda, ko‘lam katta-kichikligi janr spetsifik belgilariga kirmaydi. Vaholanki, ijod amaliyotida qissa hajmi bilan teng bo‘lgan yoki undan katta bo‘lgan hikoya namunalari mavjud. Roman borasida ham shunday fikr bildirish mumkin, negaki, o‘zbek adabiyotida ko‘lam jihatdan romanga tenglashadigan qissalar yaratilganligi yaxshi ma’lum. Janrga berilgan bir-biridan jiddiy tafovutlanmaydigan ta’rif va tasniflarga e’tibor bersak. Xususan, professor D.Quronov “Adabiyot nazariyasi asoslari” darsligida janr mohiyati quyidagicha belgilanadi: “Qissa poetik qurilishi ham maqsadga – qahramonga qaratilgani bilan belgilanadi. Jumladan, qissa syujetidagi barcha voqealar qahramon atrofida uyushtiriladi, ya’ni syujet romanniki kabi ko‘p tarmoqli emas. Qissa epos taraqqiyotining tabiiy hosilasi o‘laroq vujudga kelgan, hodisa mavjud ekan, u haqdagi tushuncha ham, uni anglatuvchi istiloh ham zarur. Ikkinchi yoqdan, “hikoya-qissa-roman” uchligi epik janrlar tizimining umurtqasi – yadrosi deyish mumkin. Uchlik markazida joylashgan qissa g‘oyaviy-badiiy jihatlari bilan hikoya tomon ham, roman tomon ham siljiy oladi”. Iqtibosda bir nechta jihat e’tiborni tortadi: birinchidan, badiiy shakl strukturasini maqsad – qahramon pozitsiyasi belgilaydi, ikkinchidan, qissa epik janrlar sintezini gavdalantiradi, unda qissadan hikoyaga, qissadan romanga munosabat saqlanadi, uchinchidan, janrda syujet intizomi obraz atrofida uyushadi.
Tahlilni Pirmat Shermuhamedovning “Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati” qissasi misolida davom ettiramiz. Qissa tarixiy-biografik yo‘nalishda yozilgan, 325 sahifadan iborat. Asarda Beruniy hayoti xronologik tartibda berilgan bo‘lib, muallif qahramonlar harakatini, ba’zi o‘rinlarda, tarixiy voqelikni gavdalantirish uchun xizmat qildirgan bo‘lsa, ba’zan shu faktlardan obrazlar xarakter mantig‘ini ochish uchun foydalanadi. Shuningdek, ba’zi o‘rinlarda adib, Abu Rayhon Beruniy haqidagi ma’lumotlarni intertekst tarzida badiiy matn bilan parallel berib boradi. Shu sabab muallif asar janrini ilmiy-ma’rifiy qissa tarzida belgilaydi. Fikrimizcha, asarning bunday kompozitsion o‘ziga xosligi uning janri to‘g‘ri tanlanganligini bildiradi. Badiiy asar yaratilar ekan, u xoh tarixiy, xoh zamonaviy mavzuda yozilgan bo‘lsin, unda baribir badiiylik masalasi matn asosini tashkil etadi. Bu isbot talab etmaydigan aksioma. Lekin shunisi ham borki, badiiy asar doim qorishiq shaklda bo‘ladi. Bu qorishiqlik, o‘z navbatida, asarda uslubiy uyg‘unlikni yuzaga chiqaradi. “Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati” asarida ta’kidlayotganimiz badiiy uyg‘unlikning guvohi bo‘lishimiz mumkin.
Adib o‘n uch qismdan iborat bu qissani yozish jarayonida goh tarixchi, goh yozuvchi, goh olim nigohi bilan o‘tmishga nazar soladi. Har bir qism sarlavhasidan so‘ng, qismning butun mohiyatini ochib bera oladigan ayni mavzuga monand bir yoki bir nechta epigraf tanlangan. Tasvirlanayotgan voqelik hayotiy va jonli chiqishi uchun muallif aniq tarixiy manbalarni matn ichida kichik matn orqali keltirib, izohlashga urinadi. Yozuvchi uslubi, ba’zan, asar muvaffaqiyatini ta’minlasa, ayrim hollarda ortiqcha tafsilot hosil qiladi. Badiiylashmay qolgan quruq faktlar, raqamlar va qaydlar o‘quvchini zeriktirib qo‘yadi, lekin buni inobatga olgan yozuvchi alloma hayotiga doir mo‘tabar manbalar orqali bizgacha yetib kelgan qiziqarli ma’lumotlar, afsonalar, hikoyalar, rivoyatlarni, bundan tashqari muqaddas manbalar hisoblanmish Qur’oni karim oyatlari va hadislardan voqealar oqimiga mos holda qissa zamiriga singdirib yuborishga harakat qiladiki, natijada bu faktlar o‘quvchini asardan bezdirmaydi. P.Shermuhamedov qissani yozish jarayonida, birinchidan, Abu Rayhon Beruniy hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan xarakterli hodisalarni batafsil bayon qiladi, ikkinchidan, kiritmalarga keng o‘rin ajratadi, uchinchidan, buyuk alloma qiyofasini ilmiy izlanishlarga uyg‘un ravishda tasvirlashni maqsad qilib qo‘yadi.
O‘tmishda Xorazmshohlar poytaxti bo‘lgan Kot turli davrlarda Kat, Qiyot deb ham atalgan. P.Shermuhamedov Kat tarzida ishlatadi. Yozuvchi asarning birinchi qismini “Kat” deb ataydi. Muallif bu qismni o‘z badiiy to‘qimasi orqali endi oltini to‘ldirib yettiga qarab ketayotgan bola Muhammad ibn Ahmadni ustozi Abu Nasr ibn Iroq tarbiyasiga olish voqealari bilan boshlaydi. Beruniyning o‘tkir zehn va qobiliyat egasi ekanligi haqida ishoratlar berib ketadi. Turli manbalarda har xil shakllarda uchraydigan Beruniyning o‘simliklar nomini bir yunondan o‘rganganganligi haqidagi voqea P.Shermuhamedovning ham nazaridan chetda qolmagan. Rumlik asir tushgan olimni ustoz Ibn Iroq qul sifatida sotib oladi va ko‘p o‘tmay dorivor giyohlar do‘koni ochib beradi. Ayni damda Beruniyning undan ko‘p narsa o‘rganganligi haqida yetarlicha to‘xtalib o‘tadi. Voqea aslan bu ko‘rinishda bo‘lgan: “Men bolaligimdanoq (o‘z) yoshim va sharoitimga qarab, imkon boricha ko‘proq bilim olishga intilar edim. Buning dalili sifatida (quyidagini) keltirish kifoya: biz yashaydigan joyga (o‘sha paytda) bir yunon kelgan edi. Men esa unga don, urug‘ va meva o‘simliklarini olib kelar, undan bu narsalarning qanday atalishini so‘rardim va ularning nomlarini yozib olardim”. Voqealar tizginida Abu Rayhon Beruniy obrazini ochish uchun yozuvchi faktik materiallardan ijodiy foydalanadi. Lekin, kitobxon chalg‘imasligi uchun faktik materialni aynan keltiradi yoki unga nisbatan ishora berib o‘tadi. Yosh Muhammadning o‘qish, o‘rganish, ustozlaridan dars olish jarayonlari orqali muallif tarixiy va diniy manbalardan Xorazm tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan afsona va rivoyatlarni ham keltiradi. Aynan shu qismda Abu Rayhon Beruniy ustozi Abu Nasr Mansur ibn Iroqning qizi Feruzaga bo‘lgan samimiy munosabatlari ham bo‘y ko‘rsatadi. Tarixning tumanli pardasi allomaning shaxsiy hayotini necha asrlardan beri berkitib kelayotgan bo‘lsa-da, yozuvchining xayolot dunyosi, tasavvur kengliklari orqali o‘quvchilarga go‘zal badiiy bo‘yoqdorlik bilan shu tarzda havola qilingan. Bu havola shunchaki havola emas. Ustoz olimning qizi bilan kechgan suhbatlar ham olimona bo‘lardi: “Muhammad yer kurrasining tasviri tushirilgan Samarqandning shildiroq qog‘ozini olib, gilam ustiga yoydi. Feruza ko‘rdiki, dengizlar pistamag‘iz rang bilan, oqar suvlar qahrabo va havo rang bilan, qumlar sariq rang bilan, tog‘lar binafsha rang bilan, shaharlar qirmizi va qizil rang bilan, yo‘llar kul rang bilan bo‘yalgan”. Shu zaylda hodisalar oqimi bir-biriga ulanib ketadi. Feruzaning Shahzoda Aziz Muhammadga nikohlanishi, Gurganj amirining Katga bostirib kelishi, Abu Nasr ibn Iroq tavsiyasiga ko‘ra Muhammad Ray shahriga jo‘nash tafsilotlari izchillik bilan beriladi. Beruniy dahosining shakllanish jarayonlarini yondash voqealar bilan berish qissa ta’sirchanligini oshirgan omillardan biri hisoblanadi. Bu omillardan yana biri, Beruniyning shu vaqtdagi ruhiy holatini o‘zi yozgan so‘zlar vositasida berish orqali ta’sirchanlikni kuchaytiradi. Shu orqali obraz va reallikdagi shaxs kechinmasining uyg‘un ko‘rinishini yaqqol ko‘rsatib beradi. “Ushbu kundan keyin Xorazmning ulug‘ kishilari orasida yuz bergan janjal va tartibsizliklar tufayli ishlarni to‘xtatib, berkinishga, keyin esa omonat boshpana izlab, vatanni tashlab, g‘ariblikka yuz o‘girishimga to‘g‘ri keldi. Shundan so‘ng toki zamon taqozosi bilan (tartib) yana tiklanguncha bir necha yil hech yerda qaror topolmay yurdim. Garchi johil va nodon kishilar menga hasad qilgan hamda oqil kishilar bu ishlarda menga hamdard bo‘lgan bo‘lsalar ham, men bu dunyoning ishlaridan qattiq nafratlandim”. Shu tariqa kitobning “Kat” deb nomlangan birinchi qismi yakunlanadi.
Allomaning sarson-sargardonlik yillari qissaning “Qaydasan, Ray?” deb nomlangan ikkinchi qismidan boshlanadi. Yozuvchi fantaziyasi Abu Rayhon Beruniy obrazini tarixiy shaxs Abu Rayhon Beruniy biografiyasidagi ma’lumotlarga qarab harakatlantiradi va bu harakatlar biografiya va obraz parallel ravishda borishini ta’minlaydi. Abu Rayhon Beruniy o‘zining “Geodeziya” asarida zamonasining yirik olimlaridan biri matematik va astronom Abu Mahmud Xo‘jandiy bilan ko‘rishganligini yozadi: “Qush tilini qush biladi” deganlaridek ikki olim tezda til topishib ketdi va ular ilmiy ishlari borasida bir-biri bilan fikr almashardilar. Xo‘jandiy: “Xudo xohlasa, erta o‘tib, indin Taborak tog‘iga jo‘naymiz. U yerda quyoshning eng katta og‘ish burchagini o‘lchaymiz,” deya yosh olimni o‘z tajribalarida qatnashishga taklif qiladi. Xo‘jandiy haqida “Geodeziya”da keltirilgan ma’lumotni asos qilib olgan yozuvchi qissada u bilan birga tadqiqot ishlarini olib borish jarayoni tafsilotini ham tasvirlaydi.
Muallif Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali Ibn Sino yozishmalaridan bizgacha yetib kelganlarini asarning “Daholarning yozishmalari” deb nomlangan uchinchi qismida berib o‘tadi. “Ikki dahoning o‘zaro yozishmalari haqida so‘z yuritishdan avval yo‘l-yo‘lakay Abu Ali ibn Sinoning o‘zi yozgan tarjimai holi bilan tanishtirib o‘tish foydalidir” deya ibn Sinoning tarjimai holi beriladi. Bu qismning o‘ziga xos bir xususiyati shundan iboratki, savol-javoblar mazmunga putur yetkazilmagan holda beriladi. Yozishmalar natijasida kitobxon munozara xarakteridagi suhbatga guvoh bo‘ladi. Tanishish asnosida Beruniy dahosi haqida muayyan bir tasavvurga ega bo‘lib, qissa avvalida va shu qismdan keyin tasvirlanmish Beruniy shaxsi haqida va shu shaxs asos qilib olingan Beruniy obrazining qay darajada yoritilganligi haqida mushohada yuritishga imkon yaratiladi. Lekin, aynan shu o‘rin, badiiylik asarning qon tomirini tashkil qilishi kerak, degan qarashga to‘g‘ri kelavermaydi. Asarni ilmiylik va badiiylik mezonlari asosida tarozi ikki pallasiga qo‘yadigan bo‘lsak, aynan shu qismda ilmiylik ko‘rsatkichi ko‘proq tosh bosadi. Bu holat Ibn Sinoning o‘zi yozgan tarjimai holi aynan berilishi va savol-javoblarning to‘liq keltirilishi hisobiga amalga oshadi. Bu holatni qissadagi xronikal syujet tipining bir ko‘rinishi deya baholash mumkin.
Boshqa qismlarda ham o‘rni-o‘rni bilan muallif tilidan yuqorida aytganimiz kabi izohlar, sharhlar keltirib o‘tiladi, turli hikoyat va rivoyatlar, Qur'oni Karim oyatlari va hadisi sharif namunalari uchraydi. O‘quvchiga davr haqida muayyan tasavvur berish maqsadida o‘sha zamon siyosati, iqtisodi, podshohlarning qo‘shni mamlakatlar bilan diplomatik aloqalari, murakkab va chigal munosabatlari aks ettirilgan. Hudud jihatidan anchagina kata bo‘lgan Xorazm tarixiy vaziyat hamda taqdir taqozosi bilan ikkiga bo‘lingan. Kat va Gurganch deb ataladigan aynan shu ikki hudud birlashuv jarayoni Abu Rayhon Beruniy obrazi vositasida ko‘rsatilgan. Shu zaylda voqealar oqimi kuchayib boradi. Agar qissadagi tarixiy haqiqatni yozuvchining badiiy haqiqati bilan solishtiradigan bo‘lsak, allomaning hayot yo‘li va biografiyasiga nazar solish kerak. Daho biografiyasini sinchiklab o‘rgangan yozuvchi uning hayot yo‘lini yillar, kashfiyotlar, ilm va ijoddagi xronikasini, shaharlardan shaharlarga ko‘chib yurishlarini badiiy bo‘yoqdorlik bilan o‘quvchiga yetkazishga harakat qilgan. Bu harakatni yuqoridagi misollar va tahlillar orqali ko‘rsatishga uringan edik. Yozuvchi bo‘yoqlar tartibi va voqealar tizginini uyg‘unlashtirishga harakat qiladi, ammo bu urinishlar ba’zi o‘rinlarda muvaffaqiyatli bo‘lsa, ba’zi o‘rinlarda muvaffaqiyatsizlik keltirib chiqaradi.
Jumladan, “Daholarning yozishmalari” qismida 997-yil Raydan qaytgan Beruniyning ustozi Ibn Iroq bilan qisqa suhbati beriladi va suhbat asnosida Ibn Iroq “Yaqinda al-Buzjoniydan maktub olgan edim. U sening ilmiy ishlaring bilan qiziqibdi. Tezda allomaga javob maktubi bitish kerak”, deya ta’kidlaydi. Suhbat shu joyda tugaydi-yu al-Buzjoniy haqida muallif tomonidan qisqagina ma’lumot keltiriladi. Undan keyin esa Beruniyning “Geodeziya” asarida al-Buzjoniy haqidagi fikrlar bir xat boshi hajmida aynan berilgan. Qissa davomidagi bu kabi aniq fakt materiallarning berilish sabablarining bosh omilini o‘quvchi uchun ta’kid deb aytsak va fikrimiz isboti o‘laroq adabiyotshunos A.Rasulovning quyidagi so‘zlarini keltirsak xato bo‘lmas: “Badiiy asarni uqish, his qilish kitobxon – talqinchining yozuvchi olamiga kirib borishi jarayonidir. Uqish, his etish – olam haqida emas, olamning ichida turib fikrlashdir. Boshqacha aytganda, badiiy asar yaratilishida yozuvchi ruhidan o‘tgan kechinmalarni qayta jonlantirishdir. Manbalardan keltirilgan ma’lumot va iqtiboslar yuki o‘rni-o‘rni bilan bosim o‘tkazishi sabablariga qaytsak. Bu holatni biz quyidagicha izohlagan bo‘lar edik: birinchidan, P.Shermuhamedov olim hayotiga olimona yondashganligida. Ikkinchidan, ming yil oldingi tariximizni va alloma hayotini badiiyat ko‘zgusi orqali imkon qadar tiniq ko‘rsatishga bo‘lgan xolis niyatda ekanligida. Uchinchidan, yoritilayotgan voqelik quruq bayon va to‘qima emasligini isbotlashga bo‘lgan urinish sifatida. Abu Rayhon Beruniy hayoti dramatizmlarga boy bo‘lgan. Muallif, alloma hayotidagi dramatizmni yordamchi obrazlarni faol qatnashtirgan holda ochib berishga harakat qilgan. Bular sirasiga Ray malikasi Saida, Qobus ibn Vishmagir, Qobusning qizi Zarrin Gisu, Ali ibn Ma’mun, Mahmud G‘aznaviylar kiradi. Voqealar alloma obrazi tevaragida shiddatli kechadi, lekin muallif tomonidan har bir gapning isbotiga bo‘lgan harakat o‘quvchi uchun asar mohiyatiga qadar sho‘ng‘ishida biroz malollik tug‘dirishi mumkin. Shu o‘rinda qissa muallifining “Tarixning ruhiy muammosi” nomli maqolasidagi quyidagi jumlalar diqqatimizni tortdi: “Tarixiy mavzuga murojaat qilishning murakkab tomonlari ko‘p. Yozuvchi qalamga olgan davrni chuqur o‘rganishi, tarixiy haqiqatga to‘la rioya qilishi, ayni zamonda voqealarning bugungi kunga hamohang tomonlarini bo‘rttirib ko‘rsatishi lozim. Aks holda, tarixiy voqealarga murojaat qilishning ahamiyati bo‘lmaydi. Axir, har bir badiiy asar bugungi kunimizga xizmat qilishi zarur-ku!” Muallif o‘z so‘zlarini biz tahlilga tortgan qissasi orqali isbotlagandek, nazarimizda. Qissani o‘qigan har bir kitobxonda, ayniqsa, yoshlarda ulug‘ bobokalonimizning hayot yo‘liga boqib undan ibrat topish, jidd-u jahd va ilmiy ijodga bo‘lgan shijoatlaridan o‘rnak olish, ularga munosib izdosh bo‘lishga intilish tuyg‘ularini ham shakllantiradi.
Qissada ta’kidlab aytishga arzirli, tahlilga tortishga mos o‘rinlar mavjud. Lekin bularning ichida alloma umrining eng so‘nggi daqiqalarida ham ilm o‘rganishga, yangilikni bilishga bo‘lgan intilishi o‘quvchi uchun ibratli voqea sanaladi. “Beshikdan to qabrgacha ilm izla”, degan hadisni o‘z hayotiga to‘laqonli tatbiq qilgan Beruniyning so‘nggi nafasini adib quyidagicha tasvirlaydi: “O‘lim to‘shagida yotgan Beruniy faqih Abu Hasan Ali ibn Iso al-Valvalajiydan “al-Jaddot al-fosida” hisobi bo‘yicha bir yechimni aytib berishini so‘raydi. U ajablanib, “Shu holatda-ya?!” deya olimning hali uzoq yashashini, ko‘p asarlar yozishini aytganda, “Men xayolparast emasman, ilm odamiman. O‘zing o‘ylab ko‘r-a, o‘sha masalani bilmay ketganimdan ko‘ra, bilib ketganim yaxshi emasmi? Qani vaqtni o‘tkazma … Tezroq tushuntir…” Tushuntirishdan so‘ng olim bir necha savollar beradi va bu masalani yodlab oladi. Shundan keyin shahodat kalimasini keltirib jon beradi. Hikoyatlarda keltirilishicha, “Valvalajiy bemorni ko‘rib chiqqach hali uydan uzoqlashmasdanoq yig‘i ovozlarini eshitgan edi”, deb ta’kidlanadi. Adib shu hikoya asosida Abu Rayhon Beruniy hayoti so‘nggi lahzalarini jonli ifodalashga erishgan va qissani ham shu voqea bilan yakunlaydi.
P.Shermuhamedov “Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati” qissasida bir qancha syujet tiplaridan foydalangan, shulardan xronikal syujet tipi qissa boshidan to oxiriga qadar yetakchilik qiligan. Bu yetakchilik qissaning muvaffaqiyatli chiqishiga sabab bo‘lgan omillardan biri hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Navoiy universiteti. -T.: 2018-yil 171-bet.
2.Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. – Toshkent: Akademnashr, 2018. –B. 377-378.
3.Karimov U. Beruniyning “Kitob as-Saydana fi-t-tib” (dorivor o‘simliklar haqida kitob) asarida filologiya masalalari. – Toshkent: Fan, 1973. –B. 52.
4.Shermuhamedov P. Dahoning tug‘ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati. –Toshkent: Voris-Nashriyoti. 2009. –B. 40-41.
5.Rasulov A. Ilmi g‘aribani qo‘msab... – Toshkent: Ma’naviyat, 1998. – B. 53.
6.XX asr adabiyotshunosligi o‘zbek tanqidi antologiyasi. Tuzuvchi va nashrga tayyorlovchi Karimov B. – Toshkent: Turon-Iqbol, 2011. – B. 195.